دلایل رویکردجهانی به گیاهان داروئی:
استفاده روزافزون مردم ازگیاهان داروئی وتمایل شرکت های تولیدکننده موادداروئی به داروها وترکیبات بامنشا گیاهی می توان به دلایل زیردانست:
1- تهیه برخی ازموادموثره بطورمصنوعی امکان پذیرنیست وتنهابصورت طبیعی ازگیاهان قابل استخراج هستند.
2- مواد داروئی مصنوعی(شیمیائی)هرچندبطورسریع اثرمی بخشندودارای یک تاثیرمشخص می باشندولی دراکثرمواردعوارض جانبی نامطلوب روی بدن انسان بجا می گذارنددرحالیکه موادگیاهی تاثیرمفیدواثرات جانبی خوبی روی سلامت بدن دارند.
3- برخی ازعطرواسانس های مورد استفاده درصنایع آرایشی- بهداشتی- موادشیمیائی خانگی(شامپو،صابون،خوشبوکننده های هواو...)بدون وجودموادمذکورساخت آنهاامکان پذیرنمی باشد.
4- درصنایع کنسروسازی وشیرینی سازی و...درسطح دقیق وحساب شده برای بهترشدن طعم ورنگ وبوی محصول ازموادموثره استفاده می شود.موادموثره گیاهان ادویه ای مانندزیره سبز،ترخون وگشنیزعلاوه برطعم ومزه موادغذائی که بهترمیکننداشتهاآورنیزهست وسبب هضم موادغذائی وسلامت کاردستگاه گوارش می گردد
کاربردهای مختلف گیاهان داروئی
1-استفاده ازگیاهان داروئی درخودکفائی،ارزآوری وتحول اقتصادکشور
وجود اقلیم های مختلف وگونه های انحصاری درکشورایران این امکان را بوجود
می آوردکه انواع بذورگیاهان ومواد موثره منحصربه فرددرایران تولیدوبه بازارجهانی ارائه شود.گیاهان داروئی جزومنابع تجدیدشونده هستندوبنابراین دردرازمدت امکان جایگزینی بانفت راخواهندداشت.
2-استفاده ازگیاهان داروئی درایجاداشتغال
برای برداشت محصول یک هکتارگل محمدی(40تا50نفر-روز)گل گاوزبان(60تا80نفر-روز)بابونه(30تا40نفر-روز)وزعفران چندین برابر این تعدادکارگرلازم است وچنانچه جهت عملیات خاک ورزی وتهیه بستر،داشت،خشک کردن،بسته بندی،بازاریابی،صادرات وحمل ونقل رادرنظربگیریم میزان اشتغال زائی معلوم می شود.
3-استفاده ازگیاهان داروئی درداروسازی وصنایع جنبی داروسازی
تولیدداروازموادگیاهی سابقه ای به قدمت تاریخ انسان دارد.ازکتیرادرتهیه موادژلاتینی موردنیازجهت ساختن پوشش کپسول ها استفاده می شود.ازنوعی سروکوهی روغنی به نام کادمی گیرندکه دردامپزشکی مصرف دارد.ریلسان(Rilsan)ماده ساخته شده ازروغن کرچک است که درتهیه ابزارجراحی،پستانک های قطره چکان بکارمی رود.ازبادرنجبویه درتهیه قرص های نیروزااستفاده می شود.تزریق اسانس بادرنجبویه وافسنطین ومرزه درحیوانات باعث حالت تهاجم ووحشی گری حیوانات(درگاوبازی وگاوسواری)می گردد
4-استفاده ازگیاهان داروئی درپرورش زنبورعسل
زنبورعسل(Apis mellifica)به لحاظ تولیدفرآورده های منحصربه فردیعنی عسل،موم، ژله رویال،بره موم وزهرازدیربازدردرمان وتغذیه موردتوجه بوده وامروزه زنبورداری بعنوان صنعتی مدرن دردنیا مطرح است.نقش زنبورعسل درگرده افشانی گیاهان گلداربسیاراساسی است.گرده افشانی عامل بقاء وتنوع گونه هاست.
درکشورهای پیشرفته انواع عسل باتوجه به گیاه موردتغذیه زنبور،بطورجداگانه بسته بندی وارائه می شود. تفاوت دررنگ،طعم،عطروویسکوزیته وخواص درمانی ازجمله مواردمهم درگروه بندی اینگونه عسل هاست.موم ماده ضدآبی است که درپوشش قرص،تهیه مرهم، کرم ولوازم آرایش بکارمی رود.
گیاهان داروئی مانندگاوزبان بوراگو،رزماری،اسطوخدوس،مریم گلی،شکرتیغال وزوفا گلهای آبی رنگ دارندوبه شدت موردتوجه زنبورعسل هستند.گیاهانی مانندگلرنگ،گل گاوزبان،اکالیپتوس،آویشن،گون وسنجدبعلت تولیدشهدوگرده وسهولت دسترسی به آنها
ورازیانه، زیتون،اقاقیا،اسفرزه،گل گندم،انواع بیدوگل محمدی بعلت تولیدگرده بسیاروکاج،شاه بلوط وصنوبربه علت تولیدعسلک زیاد،موردتوجه زنبورعسل هستند.عسل تولیدشده ازگلهای داتوره موجب بروزحالت تخدیری وعسل حاصل ازگل انگشتانه،گل صدتومانی وآزالیاموجب مسمومیت انسان می شود.تاثیر اینگونه عسلها برانبوه لشکریان ودرپی آن قلع وقمع شدن وشکست توسط سپاهیان دشمن ازحوادث مهم تاریخی برخی کشورهای اروپائی است.
1- استفاده ازگیاهان داروئی درگل آرائی،تهیه گل خشک وتزئین
غنچه گل محمدی پس ازخشک شدن رایحه خودراحفظ می کند.بذرهای سیاهدانه برای تزئین وبذرهای رسیده چشم خروس(شیرین بیان هندی)که دارای رنگ قرمزسرخابی است برای تهیه بسترگلدانهای مصنوعی،تسبیح،گردنبندوجواهرات مصنوعی استفاده میشودوانواع کرچک دارای بذرهای منقوط ومتنوعی است که می توان درتزئین بکاربرد
2-استفاده ازگیاهان داروئی درتامین اهداف فرهنگی
درکشورماشاخص ترین گیاه که فرآورده های آن ارزش فرهنگی ومذهبی خاصی دارد گل محمدی است.بکارگیری گلاب درتطهیرخانه خداوگل،عطروگلاب حاصل ازگل محمدی با خالص ترین اعتقادات دین اسلام ومظاهرآن نظیرمساجد، حرمها، سجاده ها و
دیگراماکن مقدس عجین شده است.درجشن هاواعیاداز اسپندوکندردرمطبوع ساختن هوااستفاده می شود.
گیاهان اسانس دارومعطربومی ازجمله یادگارهای تمدنهای گذشته است که حفظ وتوسعه آن علیرغم شرایط حادطبیعی،اجتماعی واقتصادی نشان دهنده نقش گیاهان داروئی درفرهنگ است.
طبقه بندی گیاهان ازنظرمکان رویش
تنوع زیستی گیاهان داروئی منحصربه عرصه های منابع طبیعی نبوده بلکه دراراضی مختلف پراکنده است.
مراتع وجنگل ها:ازجمله گیاهان داروئی موجوددرمراتع وجنگلهای کشورمی توان اززالزالک،بنه،شیرخشت،زرشک،کنار،خرزهره،شیرین بیان،خارشتر،آنغوزه،سنبل الطیب،اسپند،سروکوهی،زیره سیاه،پرسیاوشان،انواع آویشن ودرخت مسواک را نام برد.بهره برداریهای انسان ازاکوسیستمهای طبیعی،بدون رعایت اصول مدیریت اکولوژیکی وزیست محیطی تغییراتی نظیرفرسایش خاک،فقرغذائی وتحلیل خاک،تحلیل تنوع زیستی وژنتیکی رادرمحیطهای طبیعی باعث خواهدشد.
حاشیه مزارع،باغات وفضاهای سبز(بعنوان علف هرز):دسته ای ازگیاهان که درمکانهائی که ازنظر انسان نامناسب ومزاحم شناخته می شوندونام علف هرزبرآنها اطلاق می شودسبزشده ورویش می نمایند.این گیاهان دارای ارزش داروئی وصنعتی قابل توجهی هستندمانندشیرین بیان،رناس(درگلستانهای گل محمدی)گل قاصدوانواع بارهنگ،خارشتر،اسپند،کرچک،آفتاب پرست،خرفه و...که بسته به هرمنطقه سازگاریهای ویژه ای دارند.ازجهات ویژه ای قابل توجه هستند.اول،این گیاهان ازنهاده های کشاورزی مانند کودوآب وخاک مناسب استفاده می کنندوباعنایت ومراقبت بیشتر تولیدبهترخواهندداشت.دوم،سهمی ازهزینه های تولیدبافروش وعرضه این گیاهان جبران می شودوهزینه قابل توجهی که صرف علف زنی می شودحذف می گردد.وسوم آنکه،با توجه به گسترش وتنوع مزارع وباغات وفضاهای سبز،حفظ این گیاهان درکنار محصولات اصلی کمک شایانی به حفظ ژرم پلاسم گیاهی کشورمی کند.
کشتزارهای تولیدانبوه:معدودی ازگیاهان داروئی درکشت وکارانبوه موردتوجه هستند.مانندزیره سبز،زیره سیاه،سیاه دانه،سیر،شوید،نعناع،حناوگل محمدی.گیاهان داروئی نظیرکرچک(بیدانجیر)،رازیانه(بادیان)،گاوزبان،شمال،عناب،سماق وزرشک نه بعنوان کشت اصلی بلکه بصورت کشت حاشیه ای موردتوجه ومراقبت باغداران،زارعین وگلکاران قرارداشته است.
یکی ازراههای اساسی حفظ تنوع زیستی،مراقبت ازگیاهان درمحیطهای طبیعی مزارع است که روش حفاظت پویامی گویند.
طبقه بندی ازنظردوره رویش
گیاهان داروئی یک ساله:گیاهانی مانند انیسون،زنیان،گاوزبان بوراگو،زیره سبز،انواع اسفرزه وکدوی پوسته کاغذی.گیاهی مانندکرچک درمناطق گرمسیری چندساله است ودرمناطق سردومعتدل کشوربه گیاهی یکساله تبدیل می شود،وبا شروع یخبندان ازبین می رودورازیانه برعکس این گیاه درمناطق سردچندساله است ودرصورت برخوردباگرمای شدیدجنوب به گیاه یک ساله تبدیل می شود.
گیاهان داروئی دوساله:درسال اول فقط رشدرویشی دارندوطی سال دوم به بذرمیروندوبعدازآن دوره رویش آنهاتمام می شودمانندگل مغربی،بابونه،اوره آوباباآدم.
گیاهان داروئی چندساله:این گیاهان شامل
الف)گیاهان داروئی چندساله علفی مثل نعناع،رناس،سداب،علف چای،زیره سیاه،غافث،همیشه بهار،انواع سنبل الطیب،صبرزرد،شوکران ورازیانه.
ب)گیاهان داروئی دائمی چوبی(بوته ای)مثل گل محمدی،رزماری،اسطوخدوس،شیرخشت،به لیمو،گل ساعتی،مورد،مریم گلی،شابیزک،شیرین بیان وزوفا.
ج)گیاهان داروئی درختی مانندعناب،سماق،اکالیپتوس،زیتون،سرخداروژینکو.
.
انتشارموادموثردراندامهای مختلف گیاه
درگیاه چشم خروس،ماده سمی دربذروجودداردوگلسیریزین درریشه متمرکزاست.درزرشک آلکالوئیدبربرین بابیشترین میزان درپوست ومقدارکم آن دربرگ وچوب وجودداردومیزان آن درمیوه ناچیزاست،درحالیکه میوه مقادیرزیادی ویتامین ث داردکه ازلیموترش بیشتراست.
1-درکل اندام گیاه:ماده موثره درسرخدار،رازیانه،کلشی کم،والک(سیرخرس)،علف چشمه،شقایق نعمانی وخرزهره درکل اندام گیاه یافت می شود.
2-دربذر:ماریتیغال،شنبلیله،خاکشیر،به دانه،کرچک،سیاهدانه،انواع زیره،انواع بالنگوجزء این دسته است.
3-دربرگ:به لیمو،گردو،غان،تمشک،آویشن،توتون وتنباکو.
4-درساقه:پوست ساقه دارچین،انواع بید،بلوط،آقطی سیاه ودرساقه سبزرزماری مواد موثره قراردارد.
5-درسرشاخه های گل دار:مریم گلی،پونه،نعناع،آویشن،علف چای،اسطوخدوس.
6-درریزوم:زنجبیل شامی(راسن)،اکسیرترکی،گزنه،ترشک،صابونی،زردچوبه،بیدگیاه وسنبل الطیب.
7-درمیوه:میوه گل رز(هیپانتیوم)،میوه گل ساعتی،میوه زیتون تلخ(ماده سمی)،عناب،سپستان،رازک(تارهای موجوددرقاعده وسطح میوه)،پوست میوه گردو،زرشک(ویتامین ث)محل تجمع موادموثره است.
8-درریشه:روناس،شیرین بیان،خریق سفید،گزنه وصابونی.
9-درگل:بابونه،گل محمدی(همه گل)،رازک(گل آذین قبل ازرسیدن کامل)،کاکل ذرت،زعفران(بخشهایی ازاندام زایشی،گاوزبان شمال(گلبرگها)،اسطوخدوس که درگل یااجزاءآن موادقرارگرفته اند.
10-درهاگ:پنجه گرگ
11-درجوانه های تازه رس:کاج جنگلی
12-درچوب:ارس
13-درپیاز:سیروپیاز
14-درشیرابه:تریاک،مامیران(شیرابه تازه)،انجیر،آنغوزه
15-درغده:زنجبیل شامی
کشت وگردآوری گیاهان داروئی
بسیاری ازگیاهان که درطب خانگی مصرف می کنیم بومی هستندمانندنعناع صحرائی،مریم گلی،فرنجمشک سالیان درازدرزمینهای ماکشت شده اند.برخی ازآنهالازم است اگر به حالت وحشی هم وجوددارندکشت کنیم.
گیاهان پرورشی اگرازدانه های خوب انتخاب شده،درخاک مناسب کاشته شده وآب وهوای مناسب پرورش یافته باشنددست کم به اندازه گیاهان وحشی موثرند.درموردکشت وگردآوری بایدکوشش کردکه گیاهانی که حداکثرفعالیت رادارندتهیه کرد.هنگام کشت تجارتی بایدسعی کردکه نژادمناسبی ازبین گونه ها کشت داده شوند.گیاهان مختلف درخاکهای بسیارمتفاوت می رویند.مثل نعناع صحرائی که اگردرزمینهای باطلاقی باشدبسیارپرپشت رشدمی کندامابدلیل محل نامناسب اسانس آن بوی نامطبوع باطلاق رادارد.
کودها:تمام گیاهان به خاک کوددارمناسب نیازمندند.بااستفاده ازکودهای نیتروژنه مقدارموادموثره موجوددربلادون وتاتوره افزایش می یابد.بطورکلی ازمصرف کودهای بسیاراختصاصی بایدخودداری کرد.
آب وهوا:نبایدتصورشودکه درآب وهوای گرم همیشه گیاهان غنی ازموادموثره پرورش می یابند.ازسوی دیگردرست است که درآب وهوای سردمعمولاگیاهانی باکیفیت پست ایجادمی شود.این عقیده شایع که گیاهان کوهستانی موثرترازگیاهان زمینها ی پست هستندتاحدودی صحیح است.درارتفاعات بلندترازحدود1600تا2000مترحتی درگیاهان دارای منشا کوهستانی(مانندزیره سیاه وتاج الملوک)مقدارموادموثره کاهش می یابد.این کاهش مقدارموادموثره احتمالابه علت کاهش حرارت کوهستان بویژه درطی شب است.
نور:می تواندنقش مهمی داشته باشد.بعضی ازنعناعیان(مانندbalm،مرزنگوش)اگردرمکانهای کاملاروشن کشت شوندغددروغنی زیادتروبنابراین روغنهای فراربیشتری دارند.
زمان گردآوری:گیاهان آلکالوئیددارنظیربلادون یاتاتوره صبحهابیشترازعصرهادارای موادموثره هستند.گیاهان رانبایددرروزهای بارانی یا هنگامی که هنوزازشبنم پوشیده شده اندگردآوری کرد.
محافظت:گیاهان تازه معمولاباخشک کردن آنهاانجام می گیرد.پس ازآن می توان درسرتاسرسال ازآنهااستفاده کرد.روشهای خشک کردن تاثیرزیادی برروی مقدارموادموثره دارد.
خشک کردن:درآب وهوای مرطوب مشکلاتی به همراه دارد.درآب وهوای گرم وخشک تقریباتمام گیاهان رامی توان بدون هیچگونه وسیله ای درهواخشک کرد.امادرفصول مرطوب کشتکارتجارتی گیاهان داروئی بایدابزارهای ویژه ای داشته باشد.مثلاازخشک کننده های مخصوص خشک کردن میوه ها وسبزیهااستفاده کندکه دمای آن بدقت تنظیم شود.
خشک کردن بایددرسایه انجام گیرد.این موضوع درموردگیاهانی که حاوی روغنهای فرارندمطمئنادرست است زیراهنگامی که دربرابرآفتاب خشک می شوندتا30درصداین ترکیبات راازدست می دهند.
هرروشی که برای خشک کردن انتخاب می شود(سایه،آفتاب،دستگاه خشک کننده)گستراندن گیاهان درلایه های نازک بدون اینکه قسمتهای مختلف آنهاروی هم انباشته شوندحائزاهمیت بسیاراست.
برای خشک کردن مقادیرزیادترگیاهان بهتراست که ازسینی های کم عمق که کف آنها تورهای سیمی یا گونی است استفاده شود.پیش ازخشک کردن بهتراست اندام های زائدکه جریان خشک کردن راکندمی کندجداکرد.
قواعد عمومی که برای گردآوری وخشک کردن بایدرعایت کردشامل:
1- فقط گونه هایی که درمنطقه فراوانندجمع آوری نمود.گردآوری گیاهان کمیاب انهدام غیرقابل توجیه طبیعت است.
2- درهربارفقط چندگونه راگردآوری نمودتاازمخلوط شدن اتفاقی که گیاه رابی ارزش می سازدپیشگیری نمود.
3-گیاهان بویژه برگها،گلهاراهرچه زودترپس ازگردآوری خشک کرد.گیاهان معطردرسایه ومکانی که جریان هوابسیارخوب است درلایه های نازک گستراند.بهترین روش آن است که اصلاروی هم قرارنگیرند.
4- ازگرمادادن برای گیاهانی استفاده شودکه تازه هستندبوندارند.گیاهان معطررانبایددرحرارت بیش از35درجه سانتیگرادقرارداد.گل انگشتانه ای که حداکثر فعالیت راداردباخشک کردن دردمای 25درجه سانتیگرادبدست می آید.
5- ریشه های قطوربایدهمیشه پیش ازخشک شدن ازطول برید.
6- گیاهان خشک شده را بایدسریعادرظروف کاملاخشک قراردادوبه دقت جابجاکردوگرنه به آسانی خردمی شوند.
7- گیاهان اسانس داررانبایددرساک یاجعبه های پلاستیکی نگهداری کردزیراپلاستیک اسانس های گیاهی راجذب می کندوپس ازآن ازسطح خارجی تبخیرمی شود.
8- بسیاردقت شودکه هیچ گیاه دیگری باگیاه گردآوری شده مخلوط نشود.
